13 kwietnia 1943 roku Niemcy podali informację o odkryciu grobów polskich oficerów w lesie koło Katynia pod Smoleńskiem, bestialsko zamordowanych na mocy decyzji Stalina i naczelnych władz Związku Sowieckiego z dnia 5 marca 1940 roku.
Sowieci od samego początku zaprzeczali swojej odpowiedzialności za dokonanie zbrodni ludobójstwa na blisko 22 tys. polskich obywateli. W styczniu 1944 roku specjalna komisja sowiecka pod przewodnictwem Nikołaja Burdenki na podstawie sfabrykowanych dowodów i nieprawdziwych zeznań świadków ogłosiła „raport”, w którym stwierdzono wprost, że „ Polacy rozstrzelani zostali przez Niemców jesienią 1941 r. ”
Kłamstwo katyńskie miało szczególne znaczenie dla polskich komunistów. Ujawnienie prawdy o Katyniu podważałoby podstawę ideologiczną Polski Ludowej i pokazywałoby całkowitą fikcję „przyjaźni polsko-radzieckiej”, a ZSRR jawiłby się jako straszliwy okupant, a nie „wyzwoliciel”. W 1952 roku, w reakcji na raport Kongresu USA ujawniający prawdziwych sprawców zbrodni tj. ZSRR, władze Polski Ludowej wydały oświadczenie, w którym stwierdzano, że „wymordowanie w Katyniu tysięcy oficerów i żołnierzy polskich było dziełem zbrodniarzy hitlerowskich, którzy obok zbrodni katyńskiej popełnili setki podobnych zbrodni na ziemi polskiej i radzieckiej”.
Pamięci o ludobójstwie polskich obywateli w 1940 roku nie dało się jednak wykorzenić. Do kraju docierały transmisje audycji Radia Wolna Europa, w których przedstawiano faktyczny los polskich oficerów, którzy trafili do niewoli sowieckiej we wrześniu 1939 roku i w sposób bestialski zostali zamordowani przez NKWD wiosną 1940 roku. Potajemnie kolportowano ulotki i odezwy o tematyce katyńskiej. Jedną z takich ulotek zatytułowaną Odezwa do Narodu Polskiego ujawniono w grudniu 1953 roku na przystanku kolejowym w Raciborowie. Poinformowani o znalezisku milicjanci wspólnie z funkcjonariuszami Służby Ochrony Kolei skontrolowali wszystkie perony i dworce kolejowe na terenie powiatu kutnowskiego w celu ewentualnego wykrycia podobnych ulotek. Bezpieka uruchomiła w tej sprawie całą agenturę zamieszkałą w Raciborowie i okolicach. Informatorzy mieli ustalić, jacy ludzie z pobliskich miast i do kogo przyjeżdżali 25 i 26 grudnia lub wyjeżdżali z Raciborowa, mieli też notować wrogie wypowiedzi. Drobiazgowe śledztwo nie przyniosło żadnych rezultatów. Poniżej fragment tekstu z ulotki:
Polacy! Spójrzmy na obecną rzeczywistość i zastanówmy się, czy ta rzeczywistość nie przypomina nam hitlerowskich czasów. Czy nie jesteśmy okupowani przez reżim kremlowski? […] Polacy obudźcie się, śmiało spójrzcie w oczy kremlowskiemu okupantowi! Godzina wyzwolenia nadchodzi! Ale kiedy przyjdzie ten moment, nie zapomnijcie haniebnej zbrodni katyńskiej i walki komuny z Bogiem. Pomścijcie się za to!!! Pomścijcie waszych krewnych zabranych przez NKWD do ciężkich robót i wywiezionych w głąb czerwonej Rosji […].
Oficjalna narracja władz PRL o Zbrodni Katyńskiej nie zmieniła się po październiku 1956 roku i tzw. „odwilży gomułkowskiej”. W latach 70. XX w. prawda o zbrodni katyńskiej stała się przedmiotem zainteresowań środowisk opozycyjnych. Cenzura nadal jednak zakazywała pisania prawdy. Działania na rzecz ujawnienia prawdy o Katyniu poczyniła w tym czasie polska emigracja, a we wrześniu 1976 roku na cmentarzu w Londynie odsłonięto Pomnik Katyński.
Prawda o losie polskich oficerów wziętych do niewoli sowieckiej w 1939 roku przebiła się do powszechnej świadomości społeczeństwa dopiero w wyniku działań NSZZ „Solidarność”. Ukazało się wówczas poza zasięgiem cenzury wiele publikacji w tzw. drugim obiegu.
Pierwsze ulotki o treści katyńskiej pojawiały się w Kutnie i okolicach już wiosną 1981 roku i były wykonane przez członków i sympatyków Konfederacji Polski Niepodległej z Kutna: Katyń pamiętamy, Katyń pomścimy. W maju po raz pierwszy w kutnowskiej niezależnej prasie padło słowo KATYŃ (art. Zbigniewa Wirskiego pt. I Ogólnopolska wystawa wydawnictw niezależnych. W lutym 1983 roku na terenie kutnowskich szkół średnich członkowie Stowarzyszenia Młodzieży Antykomunistycznej (SMAK) kolportowali zdjęcia z prac ekshumacyjnych w Katyniu w 1943 roku, wykonane przez Wydawnictwo „Krąg”.
W powiecie kutnowskim znaczącą rolę w przywracaniu prawdy o Zbrodni Katyńskiej odegrał proboszcz ks. Marian Lipski, przybyły do Głogowca pod koniec 1982 roku. Wiosną 1983 roku, z okazji 40. rocznicy ujawnienia Zbrodni Katyńskiej, na plebanii w Głogowcu rozpoczęto prace nad Pomnikiem Katyńskim (inicjator budowy ks. kan. Marian Lipski, główny wykonawca Władysław Walos). Montaż pomnika na cmentarzu parafialnym odbył się 31 października 1983 roku, a 1 listopada ks. Marian Lipski poświęcił obelisk i odprawił pod pomnikiem pierwszą mszę świętą polową. Po uroczystościach „nieznani sprawcy” spalili szarfę z wieńca „S”. Kutnowski fotograf Lech Mrozowicz bezpłatnie wykonał ponad 500 szt. fotografii Pomnika Katyńskiego w Głogowcu, które rozprowadzone zostały podczas mszy świętych za Ojczyznę w kościele pw. św. Wojciecha w Głogowcu oraz przez Zbigniewa Wirskiego w wielu miastach kraju.
W kwietniu 1984 roku msza święta za Ojczyznę zgromadziła w Głogowcu tłumy wiernych, wiele delegacji NSZZ „Solidarność” (m. in. z Płocka, Gostynina i Kutna) i KPN.
Wiosną 1985 roku Grzegorz Pasiński przepisał egzemplarz wydanej w 1980 roku książki pt. „Katyń” autorstwa Jana Abramskiego i Ryszarda Żywieckiego i rozprowadził kilkanaście kopii. W tym samym roku, z okazji 45. rocznicy Zbrodni Katyńskiej, podczas mszy za Ojczyznę wiersze patriotyczne recytował m.in.: Mieczysław Voit. Po nabożeństwie uczestnicy uroczystości udali się pod Pomnik Katyński, gdzie okolicznościowe przemówienie i Apel Poległych wygłosił Tadeusz Wawrzyńczak, aktywny działacz NSZZ „Solidarność” i uczestnik trwającego wówczas w Głogowcu protestu głodowego.
W 1986 roku przed kolejną mszą św. za Ojczyznę Leonard Duszeńko − rzeźbiarz ludowy zamieszkały pod Kaliszem − przekazał w depozyt Sanktuarium w Głogowcu własnoręcznie wykonany w drewnie dla parafii we Lwowie Krzyż Katyński. W dniu 13 kwietnia we mszy św. w intencji ofiar Katynia uczestniczyli: m.in.: Anna Walentynowicz i Andrzej Gwiazda oraz ks. Jan Nowak z Łęk Kościelnych. Tego samego roku w sierpniu Eliza Jadczak z Płocka i Krzysztof Michalski z Kutna rozpoczęli prezentację na tablicy informacyjnej przed głogowieckim kościołem cyklu artykułów pt. Bezdroża polskiej historii (m. in. artykuł pt. Katyń wciąż żywy). Jesienią na murach miasta (ul Okrzei i ul. Cmentarna) pojawiły się napisy: Katyń pamiętamy. Akcję wykonały Grupy Specjalne Regionalnej Komisji Wykonawczej NSZZ „Solidarność” Ziemi Kutnowskiej. Na kutnowskim cmentarzu ustawiona została tabliczka z napisem: Tu zapalamy znicze pamięci ofiar Katynia i innych sowieckich mordów.
W styczniu 1987 roku w salce katechetycznej w Głogowcu odbyło się spotkanie młodzieży opozycyjnej z Płocka i Kutna, na którym wygłoszono m.in. referaty: pt. Katyń zbrodnia przeciw ludzkości (Jacek Lewandowski – KPN Toruń) i Tradycja katyńska 1980-1987 (Krzysztof Michalski – NSZZ „S” Kutno).
Wiosną 1987 roku Grupy Specjalne RKW NSZZ „Solidarność” Ziemi Kutnowskiej rozprowadziły ulotki dostarczone przez KPN z Bydgoszczy o treści: Zbrodnia Rosjan w Katyniu… W kwietniu 1988 roku, w kościele pw. Św. Jana Chrzciciela, ks. Jan Dobrodziej w asyście ks. Mariana Lipskiego z Głogowca i ks. Krzysztofa z Kutna odprawił po raz pierwszy w Kutnie mszę św. żałobną za dusze pomordowanych jeńców wojennych w Katyniu.
W listopadzie 1988 roku Andrzej Olewnik, członek Komisji Historycznej RKW NSZZ „Solidarność” Ziemi Kutnowskiej, zamieścił pierwszy apel do społeczeństwa ziemi kutnowskiej o kompletowanie Listy Katyńskiej. Obecnie lista ta liczy ponad 200 nazwisk.
ZSRR dopiero w 1990 roku oficjalnie przyznał, że do Zbrodni Katyńskiej doszło na polecenie Józefa Stalina i biura politycznego partii bolszewickiej z dnia 5 marca 1940 roku, a egzekucji Polaków dokonywało NKWD poprzez strzał w tył głowy.
28 lipca 2000 roku w Katyniu, w ramach obchodów upamiętniających 60. rocznicę Zbrodni Katyńskiej, został otwarty Polski Cmentarz Wojenny, który od tego czasu stał się celem pielgrzymek wielu Polaków i miejscem corocznych uroczystości patriotycznych poświęconych pamięci zamordowanym na Wschodzie. W 2001 roku pielgrzymkę pod duchowym przewodnictwem ks. dziekana Stanisława Pisarka i ks. proboszcza Eugeniusza Klimińskiego odbyli mieszkańcy Kutna i okolic. Pobrana została wówczas ziemia, którą umieszczono w Pomniku Katyńskim na cmentarzu parafialnym w Głogowcu.
dr Jacek Saramonowicz
