Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem powstało w czerwcu 1990 r., jako oddział Muzeum Okręgowego w Koninie. Od lipca 2013 r. stanowi oddział zamiejscowy Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie. Placówka jest Instytucją Kultury Samorządu Województwa Wielkopolskiego. Muzeum prowadzi działalność wystawienniczą, edukacyjną i naukową.
Misją Muzeum jest pielęgnowanie pamięci o miejscu pierwszego ośrodka natychmiastowej zagłady. Działa na rzecz edukacji historycznej o zagładzie ludności żydowskiej i romskiej podczas II wojny światowej w szczególności, poprzez upamiętnienie ofiar, ochronę obiektów i muzealiów oraz dokumentowanie dziejów obozu.
Niemiecki obóz zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem był ośrodkiem masowej, natychmiastowej zagłady Żydów w Kraju Warty (Warthegau). Został uruchomiony w grudniu 1941 r. Funkcjonował w dwóch okresach.
Pierwszy okres
Trwał od 8 grudnia 1941 r. (pierwszy transport) do 11 kwietnia 1943 r., kiedy komando opuściło teren obozu wysadzając krematoria, a wcześniej (7 kwietnia) pałac. Eksterminacji dokonywano w samochodach – mobilnych komorach gazowych, przy użyciu gazu spalinowego. Ciała ofiar wywożono do oddalonego o 4 km Lasu Rzuchowskiego. Tam grzebano zwłoki w mogiłach o długości od 60 do 230 m. W pierwszej kolejności wymordowano Żydów z okolicznych gett: Koła, Kowali Pańskich, Kłodawy, Izbicy Kujawskiej. Od stycznia 1942 r. zaczęto przywozić do Chełmna Romów z Łodzi, z tamtejszego, utworzonego jesienią 1941 r., obozu (Ziegeunerlager), a następnie Żydów z getta łódzkiego oraz Żydów z Niemiec, Czech, Austrii, których jesienią 1941 r. osiedlono w Łodzi. Latem 1942 r. wskutek rozkładania się ciał w grobach masowych i zagrożenia epidemiologicznego wstrzymano transporty. Rozpoczęto wydobywanie zwłok z grobów i palenie ich w polowych krematoriach. W marcu 1943 r. zapadła decyzja o likwidacji obozu.
Drugi okres
Trwał od wiosny-lata 1944 r. do 18 stycznia 1945 r. Eksterminacji dokonywano w obrębie Lasu Rzuchowskiego, gdzie zbudowano baraki i przystosowano teren do przyjmowania kolejnych transportów ofiar. W okresie od 23 czerwca do 14 lipca 1944 r. przybyło z Łodzi dziesięć transportów Żydów. Zamordowano wtedy 7 196 mieszkańców getta łódzkiego. Po tym czasie akcję eksterminacyjną przerwano. We wsi pozostałą część załogi Sonderkommando oraz grupa ostatnich, prawdopodobnie 47 więźniów żydowskich. Przetrzymywano ich w spichlerzu obok zburzonego pałacu. W nocy z 17 na 18 stycznia 1945 r w czasie ewakuacji SS-mani dokonali ostatniej egzekucji. Ze spichlerza wyprowadzono więźniów piątkami mordując ich strzałami w tył głowy. Zdesperowani więźniowie, zamknięci w spichlerzu, podnieśli bunt, zabili dwóch oprawców. Wtedy spichlerz wraz z więźniami Niemcy podpalili.
Na monumencie upamiętniającym prawie 200.000 ofiar Zagłady w Lesie Rzuchowskim umieszczony jest, z daleka widoczny, napis PAMIĘTAMY.
13 czerwca 2022 roku mieszkańcy Żychlina zwiedzali Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem. Jest to szczególne miejsce dla naszej pamięci historycznej, bowiem to tu zostało zamordowanych kilka tysięcy Żydów – mieszkańców Żychlina. Żychlińska młodzież zapaliła znicze pod tablicami pamiątkowymi, złożyła pod murem pamięci wiązankę biało-czerwonych kwiatów i chwilą zadumy uczciła pamięć o zamordowanej przez niemieckich nazistów społeczności żydowskiej zamieszkującej Żychlin przed II wojną światową. Po muzeum oprowadzał ich przewodnik. Uczestnicy wyjazdu edukacyjnego obejrzeli otwartą w 2019 roku stałą wystawę historyczną „To są ostatnie dni naszego życia, dajemy więc znać o sobie”. Kulmhof – początek Zagłady. Poznali historię zagłady żychlińskich Żydów i zobaczyli pozostałości pałacu, w którym odbywali oni swoją ostatnią drogę. W spichlerzu obejrzeli relację Szymona Srebrnika, a później wzięli udział w warsztatach edukacyjnych prowadzonych przez Małgorzatę Grzankę – kustosza muzeum.
Nieodpłatny wyjazd edukacyjny 50 mieszkańców Żychlina (młodzieży i starszych) został zorganizowany w ramach projektu dofinansowanego przez Forum Dialogu pn. Śladami żychlińskich Żydów. W wyjeździe edukacyjnym brał udział także 94-letni Jerzy Werwiński, który był uczestnikiem spotkania międzypokoleniowego z młodzieżą w maju 2022 roku. W trakcie zwiedzania przyszła ulewa…., cóż, trochę pokrzyżowała nam plany…
Jeśli zainteresowało Was Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem, to wybierzcie się, by je zwiedzić lub zajrzyjcie na jego stronę internetową:
https://www.chelmno-muzeum.eu/aktualnosci
