Rodzaj zabytku: Pałac Gierałty / zespół pałacowo-parkowy
Datowanie: 1781-1785
Numer rejestru zabytków i data wpisu: 41-III-5 z 24.03.1947 oraz 19/260 z 01.06.1967 (pałac), 388/301 z 01.06.1967 (oficyna wschodnia), 389/302 z 01.06.1967 (oficyna zachodnia), 294/351z 01.06.1967(park)
Zastosowanie: Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. Karola Kurpińskiego
Zespół architektoniczno-parkowy:
W latach 70. XVIII w. stary, wtedy jeszcze drewniany pałacyk, przejął Stanisław Kostka Gadowski. Między 1781 a 1785 r. wybudował na jego miejscu murowany pałac w stylu barokowo-klasycystycznym. Jest to parterowa budowla z mieszkalnym poddaszem i mansardowym dachem. Składa się z wyższej, środkowej części z gankiem od strony podjazdu, nad którym znajduje się balkon i facjata. Na osi podłużnej pałacu, po bokach, wznoszą się dwa wolno stojące pawilony piętrowe o dachach czterospadowych. Do naroży budynku głównego dobudowane były ćwierćkoliste galerie arkadowe, rozebrane przez Niemców w 1941 r. Wówczas to powstał od północnej części zagłębiony plac otoczony kamiennym murem, na którym odbywały się zloty Hitlerjugend. Za pałacem rozciągało się założenie ogrodowe w stylu angielskim o regularnym planie.
Historia:
W XIV w. Kutno należało do Kucieńskich vel Kucińskich herbu Ogończyk. Andrzej Kucieński w 1386 r. otrzymał przywilej targowy od Siemowita IV i to właśnie te datę uznaje się za początek powstania miasta, ponieważ nie zachował się przywilej lokacyjny. Kutno do Kucieńskich należało do 1689 r. 10 października 1689 r. Zofia Suchorzewska z pierwszego małżeństwa Kucieńska sprzedała majątek kutnowski Annie z Gnińskich Zamoyskiej wdowie po ordynacie Marcinie. W 1701 r. spłaciła ona także roszczenia do majątku syna Suchorzewskiej Stanisława Kucieńskiego.
Zamoyscy jako właściciele Kutna w małym stopniu troszczyli się o nie. Dokonywali wprawdzie drobnych inwestycji jak np. budowa młyna konnego czy inne budynki gospodarcze, jednak zarówno miasto jak i folwark oddane były w dzierżawę, która nie wpływała korzystnie na ich rozwój. Z umów dzierżawczych wypływa nam obraz Kutna z tamtych lat. Wymienia się w nich Rynek Polski i Rynek Żydowski ze stojącą na nim oberżą. Mąż Anny Kucieńskiej Jan Franciszek Wittan dzierżawił cztery szynki, młyn wodny i browary. Wspomniano także o siedzibach właścicieli – „dworze starym” i „dworze wielkim”.
W 1742 r. dobra kutnowskie przeszły na własność późniejszego kanclerza wielkiego koronnego i ordynata Andrzeja Zamoyskiego, który w mieście realizował swoje postępowe reformy. W 1751 r. zniósł on obowiązek prac w czasie żniw, czyli tzw. tłok, który zamienił na opłatę pieniężną, z której ostatecznie zrezygnował po pożarze miasta w 1753 r. Żeby podnieść podupadłe po pożarze miasto w 1776 r. uzyskał on od króla Stanisława Augusta Poniatowskiego nowy przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim. Na jego mocy Zamoyski mógł (…) miasto na wzór i kształt innych Miast Koronnych lokować, zakładać, postawić, budować, fosami, groblami, wodami, obronami według swego upodobania obwieść i opatrzyć (…).
Rok później Zamoyski opracował dla miasta ordynację, w której zebrał przepisy dotyczące stosunków prawnych, administracyjnych i gospodarczych. Na jej mocy zlikwidował ostatecznie wszelkie powinności pańszczyźniane, które ciążyły na mieszkańcach – od tej pory płacić musieli tylko czynsze. Dla dziewiętnastu mieszczan-rolników, którzy posiadali 12,5 włóki ziemi uprawnej przeznaczył jeszcze 20,5 włóki z folwarków Dębe i Kutno. Dla katolików, którzy chcieli się osiedlić w mieście, Zamoyski wydzielił 63 place. Nie mamy żadnych danych na temat tego ile działek posiadali wówczas Żydzi i czy otrzymali oni kolejne. Mieszczanie zobowiązani byli do naprawy dróg i mostów. Właściciel miasta zlecił także kontrolę zabezpieczeń przeciwpożarowych budynków i nakazał wznoszenie budynków gospodarczych w pewnym oddaleniu od mieszkalnych. Zamoyski posiadał monopol na wyrabianie i handel trunkami. Dzięki niemu w mieście rozwinęło się rzemiosło, co wiązało się z corocznym konkursem z nagrodami:
(…) zachęcając rzemieślników w tym mieście mieszkających dla doskonalenia i pilniejszego w swym rzemiośle ćwiczenia się, każdemu który znaczniejszą, lepszą i wyższej sztuki liczbą nad drugim pokaże robotę. Jako też niewieście, która by nad inne więcej i doskonałej (…) pończochy i nici swą ręką zrobiła, raz na zawsze zaznaczam darowizny, czyli nagrody, tyle razy, ile by najlepszą prezentowała robotę (…).
Ustalił również skład sądów i określił wymiar kar. Wprowadził również postanowienia odnośnie szkolnictwa – wysokość pensji nauczycielskiej określana miała być przez magistrat, dzieci miały uczyć się czytać i pisać zarówno po polsku jak i po łacinie, a najwięcej czasu poświęcać nauce arytmetyki.
Ze względu na zniszczenie miasta przez Prusaków w 1775 r. Zamoyski sprzedał Kutno i dobra kutnowskie Stanisławowi Kostce Gadomskiemu herbu Rola. Urodzony w 1718 r. w majątku Brzozówka w Ziemi Sochaczewskiej jako syn Szymona cześnika bracławskiego i Agaty Studzińskiej, Gadomski towarzyszył wygnanemu Stanisławowi Leszczyńskiemu do Lotaryngii, gdzie ukończył kursy wojskowe w Akademii Rycerskiej w Nancy. W czasie wojny sukcesyjnej austriackiej służył w wojsku francuskim. Wziął udział w wojnach śląskich w szeregach armii pruskiej. Po powrocie do kraju był stronnikiem propruskiego stronnictwa Potockich. W 1747 r. został adiutantem hetmana wielkiego koronnego Józefa Potockiego. W latach 1752-1754 pobierał stałą pensję od ambasadora francuskiego w wysokości 400 dukatów rocznie. W 1757 r. został mianowany generałem-majorem wojsk koronnych i powołany do sądu asesorskiego koronnego. W 1760 r. mianowano go deputatem wojskowym na Trybunał Skarbowy Radomski. W 1762 r. został generałem-lejtnantem. W latach 1760 i 1764 wybrany został na posła na sejm konwokacyjny, w 1766 r. na Sejm Czaplica, w 1767 r. na Sejm Repninowski. Podpisał elekcję Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1766 r. król odznaczył go Orderem Świętego Stanisława. Przystąpił także do konfederacji radomskiej. Z rekomendacji posła pruskiego wszedł w skład Rady Nieustającej. W 1786 r. wybrano go marszałkiem sejmu i odznaczono Orderem Orła Białego. W momencie nabycia przez Gadomskiego, Kutno zyskało nową szansę na rozwój. Kontynuował on reformy zapoczątkowane przez A. Zamoyskiego. Gadomskiemu zawdzięczamy wybudowanie ważnego kutnowskiego zabytku jakim jest Pałac Gierałty. Gadomski założył również park dworski, znany dziś jako Park Wiosny Ludów. W jego czasach wybudowano także mieszczący się przy dzisiejszej ul. Bema piętrowy murowany spichlerz zdobiony pilastrami, który obecnie pełni funkcje mieszkalne. W związku z napływem ludności żydowskiej do Kutna u zbiegu dzisiejszych ulic Norberta Barlickiego i Berka Joselewicza wybudowano synagogę (zniszczoną przez Niemców w 1940 r.), założono cmentarz żydowski na wyniesieniu poza granicami miasta oraz wytyczono ulicę Senatorska (ob. Barlickiego).
W okresie zaborów (1793-1813) Kutno należało do Walentego Rzędkowskiego, podczaszego i posła gostyńskiego oraz radcy stanu Księstwa Warszawskiego, posła na Sejm Czteroletni, w ręce którego przeszło po bezpotomnej śmierci Gadomskiego. Za czasów Rzędkowskiego do Kutna przeniesiono siedzibę powiatu orłowskiego. Od tego momentu zaczął się trudny okres zarówno dla miasta jak i dla całej Polski środkowej związany z ciężkimi czasami zaboru pruskiego i wojnami napoleońskimi. Stacjonując w mieście szwadron huzarów von Kochlera uprzykrzał życie mieszkańcom. Zmniejszył się także ruch handlowy, a mieszczan obciążono nadmiernymi podatkami, co wpłynęło na zubożenie społeczeństwa. W 1806 r. na terenie Kutna miały miejsce pierwsze zdecydowane wystąpienia niepodległościowe.
Po śmierci Walentego Rzędkowskiego w lutym 1824 r. Kutno i dobra kutnowskie odziedziczyła jego jedyna córka Franciszka, żona Antoniego Gliszczyńskiego – wojewody bydgoskiego, późniejszego senatora-kasztelana i ministra spraw wewnętrznych Rządu Narodowego w czasie powstania listopadowego. Okres rządów Gliszczyńskiego był pomyślny dla rozwoju miasta i jego mieszkańców. Dziedzic przydzielał osadnikom place budowlane, wznosił budynki użyteczności publicznej. Z polecenia Gliszczyńskiego, Franciszek Frsoewitt – geometra rządowy, sporządził w 1826 r. plan regulacyjny miasta. Rozwijało się także rzemiosło, w głównej mierze tkactwo. Do miasta przybywali niemieccy rzemieślnicy – tkacze, garbarze, farbiarze, ślusarze czy cukiernicy.
Po śmierci Gliszczyńskiego w 1835 r., jego żona w 1858 r. sprzedała dobra kutnowskie wraz z Niedrzewiem córce Walentynie Mniewskiej i jej mężowi Feliksowi za 956 tyś. zł. Za czasów Mniewskich Kutno wzbogaciło się o wiele budynków użyteczności publicznej. W tym czasie miasto rozwijało się w granicach jakie wyznaczył Andrzej Zamojski i które przedstawiono na planie z 1826 r. Zagęściła się zabudowa ulic, w podwórkach i ogrodach dostawiano oficyny, parterowe drewniane domy zastępowano piętrowymi murowanymi. Po śmierci Feliksa Mniewskiego, w grudniu 1862 r. majątek przeszedł w ręce jego jedynego syna Witolda Mniewskiego, który kompletnie o niego nie dbał, a jego hulaszczy tryb życia doprowadził do zadłużenia dóbr i wykupienia ich przez skarb państwa co spowodowało, że Kutno przestało już być miastem prywatnym.
Kolejnymi właścicielami dóbr kutnowskich była rodzina Zawadzkich. Stanisław Zawadzki posiadał je ponad 20 lat. Doprowadził majątek do wysokiego poziomu gospodarczego. Osobiście jednak rzadko przebywał w Kutnie, ponieważ prowadził kancelarię rejenta. W jego imieniu majątkiem kierowali administratorzy. Z małżeństwa z Cecylią z Mireckich miał dwoje dzieci: Marię Anielę Celinę i Adama Mariana. Po jego śmierci majątek w Kutnie odziedziczył Adam. Udzielał się on w życiu społecznym, hojnie wspierał miasto. W latach 30. XX w. pałac Gierałty przejęło państwo, a w czasie drugiej wojny światowej – Niemcy. Do pierwotnego budynku dobudowali widoczne do dziś boczne części gmachu. Powstało tu bowiem sanatorium dla oficerów ze wschodniego frontu. W 1946 r. w pałacu powstała Szkoła Umuzykalniająca Ludowego Instytutu Muzycznego, a w 1950 r. przemianowano go na Państwową Szkołę Muzyczną. Od 1970 r. jest to Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. Karola Kurpińskiego.
Ciekawostki:
Pałac Gierałty położony był w jednej linii z Pałacem Saskim w centrum Kutna. Prowadziła do niego ulica Pałacowa. W II poł. XIX w. drogę przecięła wybudowana przez Rosjan kolej i dworzec.
W 1812 r. mógł tu nocować Napoleon, gdy wracał spod Moskwy z wojny z Rosją.
W 1920 r. gościł tu Charles de Gaulle, który prowadził inspekcję w szeregach “błękitnej armii” gen. Józefa Hallera – polskiego wojska, które powstało we Francji.
W pałacu gościli również: car Aleksander I, Fryderyk August – król saski, Henryk Sienkiewicz.
