Kutno – ratusz

Rodzaj zabytku: ratusz

Datowanie: 1842-1845

Numer rejestru zabytków i data wpisu: 511-III-24 z 13.01.1950 oraz 347/292 z 11.07.1967

Zastosowanie: Muzeum Regionalne

 

Zespół architektoniczny:
Ratusz w Kutnie wybudowany został w stylu klasycystycznym w latach 1842-1845 wg projektu Bonifacego Witkowskiego.
Ratusz w obecnym kształcie jest dwukondygnacyjną, podpiwniczoną w 1/3 budowlą, posadowioną na cokole z odsadzką o kamienną – ceglanych fundamentach, z centralnie położoną sienią przelotową oraz kwadratową wieżą zegarową z zakończeniem w postaci galeryjki z drewnianą sygnalicą pośrodku. Fasada wschodnia (główna) budynku jest siedmioosiowa. Na jego osi znajduje się niewielki ryzalit z dawną bramą przejazdową oraz balkonem na piętrze. Ryzalit ten zwieńczony jest trójkątnym tympanonem z odcinkowym okulusem. Ściany parteru ozdobione są poziomym boniowaniem, natomiast ryzalit budynku, wieża i narożniki boniowaniem uskokowym. Ponad korpusem głównym znajduje się wieża z otworami okiennymi w kształcie prostokąta z oprawą architektoniczną, nad nimi zaś okrągła tarcza zegarowa. Zwieńczenie wieży stanowi balustradowa attyka z tralkami i ażurową wieżyczką sygnalizacyjną wykonaną z drewna. Fasada zachodnia analogicznie do wschodniej jest siedmioosiowa, z wejściem pośrodku.
Badania architektoniczne przeprowadzone pod koniec lat 70-tych XX w. wykazały, że piwnice pod zachodnią częścią budynku znajdują się w prawie niezmienionym stanie, w jakim wybudowano je w roku 1843. Dopiero na przełomie XIX i XX w. prawdopodobnie domurowano schody, które do niej prowadziły. Możliwe, że pierwotna klatka schodowa wykonana została z drewna. Piwnica ratuszowa jest długim, sklepionym odcinkowo korytarzem na osi północ-południe, który umożliwia dotarcie z niego do trzech pomieszczeń. W północnym narożniku piwnicy znajduje się wnęka, którą zamurowano na przełomie XIX i XX w., a która stanowiła pierwotnie przejście do piwnic postawionego w latach 20. XIX w. budynku Biura Naczelnika Powiatu.
Cechą charakterystyczną ratuszowego parteru jest jego osiowo położona, szeroka i rozbudowana sień przelotowa umieszczona centralnie wraz z prostopadłymi do niej, bocznymi korytarzami odprowadzającymi do poszczególnych pomieszczeń. Po lewej stronie jednego z korytarzy mieści się klatka schodowa, która w całości wymurowana została na przełomie XIX i XX w.
W części frontowej dzisiejszego holu są zamurowane wnęki sklepione półkoliście, które poszerzały przestrzeń dawnego przejazdu.
Układ pomieszczeń na piętrze charakteryzuje się korytarzem trzytraktowym na osi północ – południe oraz kwadratowym pomieszczeniem pod wieżą wyodrębnionym w zarysie ścian, z którego można wyjść na balkon. W końcu korytarza znajduje się już zamurowane wejście do dawnego budynku Biura Naczelnika Powiatu.
Poddasze, na które prowadzą drewniane schody pochodzące jeszcze z XIX wieku, podzielone zostało lekkimi ściankami i trzonem murowanej wieży na magazyny, usytuowane wzdłuż korytarza biegnącego przez cały budynek. W obrębie wieży wydzielone jest dosyć niskie pomieszczenie z oknem soczewkowym.
W ratuszowej wieży znajduje się pomieszczenie w formie latarni z oryginalnym oknem od strony wschodniej i odtworzonymi otworami w ścianie północnej i południowej. Dwubiegowe, XIX-wieczne schody z drewna prowadzą do położonego wyżej pomieszczenia z mechanizmem zegara, a stamtąd na galeryjkę.
Pod hasłem „budowa” ratusza, poza właściwym ratuszem, krył się szereg innych obiektów towarzyszących głównemu budynkowi. Powstał wówczas zespół budowli, obejmujący poza ratuszem inne zabudowania gospodarcze, takich jak stajnię z wozownią z II poł. XIX w., szopę na narzędzia przeciwpożarowe, śmietnik, ubikację i studnię. Całość otoczono murowanym parkanem z ażurowymi tralkami.
W momencie oddania budynku do użytku znalazły się w nim takie oto pomieszczenia: na parterze — odwach wojskowy wraz z izbą dla oficerów, dwa areszty — cywilny i wojskowy, izba kasy miejskiej, skład na miary i wagi i biuro naczelnika komendy żandarmerii; na piętrze — biura burmistrza i kasjera, kancelaria i służbowe mieszkanie burmistrza. Wieża ratuszowa mieściła izbę dla policjantów i zegar miejski. Zabudowania gospodarcze znajdujące się na podwórku przeznaczone były do użytku burmistrza. W 1846 roku przed odwachem dobudowano platformę wraz z pomostem.

 

Historia:
Kutno w swojej kilkuwiekowej historii posiadało dwa ratusze. Pierwszy z nich był drewnianym budynkiem umiejscowionym pośrodku Starego Rynku (obecnego Placu Wolności). Powstał on najprawdopodobniej w późnym średniowieczu, kiedy miastem władała rodzina Kucieńskich.
W 1742 r. dobra kutnowskie znalazły się w rękach późniejszego kanclerza wielkiego koronnego, Andrzeja Zamojskiego. Postanowił on nie tylko odbudować miasto po pożarach, które w znacznym stopniu zniszczyły je w latach 1751 i 1774, lecz chciał także stworzyć z niego wzorowy ośrodek miejski rozwinięty pod kątem gospodarczym. Zamojski bardzo szybko przystąpił do odbudowy miasta, stawiając liczne domy murowane. Pośrodku Starego Rynku, na miejscu wcześniejszego, kosztem Zamojskiego wybudowano murowany ratusz. Był to wydłużony, parterowy budynek na planie prostokąta. Znajdowała się w nim kancelaria miejska, izba sądowa, a w piętrowej nadbudówce izba więzienna. Poza funkcjami administracyjnymi ratusz pełnił później także funkcje handlowe, co spowodowało, że zaczęły powstawać wokół niego przybudówki z kramami. Ratusz przestał wystarczać potrzebom miasta co najmniej od 1836 r., kiedy to zaczęto rozważać budowę nowego. Po przeprowadzce instytucji do nowego gmachu, w starym budynku ulokowano administrację żydowskiego rynku, który wówczas znajdował się na obecnym Placu Wolności.
Mimo rangi instytucji, jaka mieściła się w budowli, mieszkańcy Kutna szybko zapomnieli o jej wcześniejszym przeznaczeniu. W archiwach próżno szukać większych wzmianek na temat ratusza, nie wspominając już o rycinach czy zdjęciach. Jedynie na najstarszym znanym dotychczas planie Kutna pochodzącym z 1826r., sporządzonym w związku z pożarem w 1753 r., na Starym Rynku widać zabudowania w kształcie prostokąta.
Przeglądając spisane wspomnienia kutnian natknąć się można co najwyżej na takie wzmianki:
Stary Rynek – dzisiejszy Plac Wolności – no ten tu jest niepodobny do dzisiejszego. Na środku placu czworobok murowanych piętrowych domów, mieszczących sklepy i mieszkania, z boku szopa wiecznie biała od pokrywającego ją pyłu wapiennego, sprzedawano tu wapno. Od frontu jedyne w mieście malutkie lichutkie kino ‘Urania’. Zwano te domy Ratuszkiem, co musiało mieć chyba jakieś powody.
Zniekształcony różnorakimi przebudowami i oszpecony licznymi przybudówkami stary ratusz dotrwał do 1942 r., w którym to rozebrali go Niemcy, prawdopodobnie w dużej mierze ze względu na jego związek z kutnowskimi Żydami.
Obecny ratusz miejski w Kutnie położony jest w północnym narożniku zachodniej pierzei dawnego Nowego Rynku (obecnie Placu Piłsudskiego), wytyczonego po 1811 r. po pożarze z 1808 roku, który strawił znaczną część drewnianych budynków i stał się powodem regulacji zabudowy miejskiej. Bryła ratusza z centralnie umieszczoną wieżą, dominującą nad sąsiednimi budynkami łączy ze sobą dwie prostopadłe osie urbanistycznego założenia dawnego Kutna — oś ul. Sienkiewicza (dawnej ul. Pałacowej), dzięki czemu miała połączenie widokowe z siedzibą dziedziców miasta, Pałacem Gierałty i oś ul. Królewskiej, łączącej dawny Stary Rynek z Nowym.
Stary ratusz co najmniej od 1836 r. nie wystarczał dla prężnie rozwijającego się miasta, dlatego już w 1838 r. powstał projekt nowego ratusza. Stworzył go architekt Bonifacy Witkowski, budowniczy Królestwa Polskiego, a potem województwa mazowieckiego, który zasłynął jako twórca projektów architektonicznych licznych ratuszy na Mazowszu i ziemi łódzkiej. Nie doczekał się on jednak budowy, do której doszło dopiero w 1842 r., ponieważ zmarł w 1840 r.
Inicjatorem powstania kutnowskiego ratusza był dziedzic miasta, Feliks Mniewski, który w 1841 r. ofiarował miastu place pod budowę zgodnie z zaleceniami architekta: część działki Pałacu Saskiego, rozebrawszy wcześniej znajdujące się tam zabudowania oraz od strony północnej budynek byłego Biura Naczelnika Powiatu z lat 20. XIX w. Mniewski w połowie sfinansował budowę nowego magistratu, drugą połowę wyłożono z kasy miejskiej.
W okresie I wojny światowej w budynku ratusza swoją siedzibę miała Ostkommendantura — komenda wojsk niemieckich, które wówczas stacjonowały w Kutnie. Wtedy ratuszowy parter zamieniono na areszt. Po wojnie w elewacji wschodniej zmieniono stolarkę okienną — zróżnicowano ją w obrębie kondygnacji. Okna na parterze zachowały dawny podział na dwa skrzydła z małymi szybkami, natomiast okna z piętra podzielone zostały krzyżem na cztery kwatery. Taki stan trwał do około 1969 r., kiedy to ujednolicono elewację.
Podczas II wojny światowej ratusz znów stał się siedzibą Magistratu. Około 1942 r. zgodnie z duchem modernizmu jego wygląd zewnętrzny został znacznie zmieniony. Wybito okna w dawnym areszcie i ujednolicono je z pozostałymi. Usunięte zostało boniowanie parteru, gzymsy kroksztynowe na całej elewacji, cokół, ślepa galeryjka pod frontowym oknem na wieży, boczne okna wieży i gzymsy ich nadproży. Żeliwne tralki na galeryjce zastąpiono betonowymi. Na frontowej fasadzie jedynym „ozdobnym” motywem były monumentalne pionowe pilastry biegnące przez całą fasadę, którą rozczłonkowano wysokimi blendami, sięgającymi do gzymsu koronacyjnego. Na dwóch kondygnacjach umieszczono okna. Zburzono także bramę, która łączyła ratusz ze skrzydłem Pałacu Saskiego.
Po wojnie ratusz został siedzibą Prezydium Miejskiej Rady Narodowej. Od 1974 r. wydziały urzędu stopniowo zostały przeniesione. Od roku 1981 część gmachu przeznaczona została na tworzące się Muzeum Regionalne w Kutnie, które siedzibę swoją ma tam do dnia dzisiejszego i zajmuje już wszystkie ratuszowe pomieszczenia. Dzięki remontowi przeprowadzonemu w latach 2000-2001, ratuszowi przywrócono pierwotny klasycystyczny wygląd wraz z kolorystyką, który udało się zrekonstruować na podstawie pocztówek z początku XX wieku.

Fot. Adam Pietrusiak

logo-tpzk.jpg
Zadzwoń do nas
+48 883 555 432
Napisz do nas
poczta@tpzk.eu
Przewiń do góry