W ramach zadania publicznego, dofinansowanego przez Prezydenta Miasta Kutno i Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny w Polsce, pn. “Na krawędzi pamięci…, rzecz o kutnowskich Żydach” Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Kutnowskiej zorganizowało szereg wydarzeń przypominających bogate dziedzictwo kulturowe, jakie tworzyła społeczność żydowska w Kutnie i regionie kutnowskim.
Dziękujemy za przyjęcie patronatu honorowego nad wydarzeniami: Marszałkowi Województwa Łódzkiego panu Witoldowi Stępniowi, Związkowi Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Polsce, Prezydentowi Miasta Kutno, Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi, Gminie Wyznaniowej Żydowskiej w Łodzi.
Jesteśmy wdzięczni mediom kutnowskim za współpracę przy promocji wydarzeń upamiętniających zagładę kutnowskich Żydów. Dziękujemy też patronom medialnym: Telewizji Łódź, Radio Łódź, Dziennikowi Łódzkiemu.
Partnerem TPZK w projekcie jest Kutnowski Dom Kultury, który wspiera nas logistycznie i merytorycznie.
Zagłada Żydów, która wydarzyła się na polskiej ziemi, w świadomości historycznej przeważającej części Polaków nie należy ani do historii Polski, ani też nie stanowi części polskiego losu. Zmieniamy tę sytuację i przybliżamy społeczności Ziemi Kutnowskiej fakty historyczne, które miały miejsce w naszym mieście przed wojną i w czasie okupacji niemieckiej. Dla 1/3 mieszkańców Kutna – tej części, która była narodowości żydowskiej – utworzono getto, skąd w swoją ostatnią drogę wyruszyli Żydzi z Kutna i okolic.
Realizacja projektu jest hołdem dla wymordowanej społeczności żydowskiej Kutna i okolic. Obchody rozpoczęły się wykładem dr Janusza Pawlaka nt. Zagłady kutnowskich Żydów. Zwrócił on uwagę na pięćsetletnią obecność Żydów w tworzeniu historii i kultury naszego miasta. Kutno przed II wojną światową liczyło 26 tysięcy mieszkańców, z czego 8 tysięcy stanowiła ludność żydowska. Po wkroczeniu do Kutna wojsk niemieckich, we wrześniu 1939 roku rozpoczął się terror. Ludność żydowską zamknięto w getcie, utworzonym w czerwcu 1940 roku, na terenie dawnej cukrowni „Konstancja” przy ul. Mickiewicza. Żydzi z kutnowskiego getta, zostali wywiezieni do obozu w Chełmnie nad Nerem 26 marca 1942 roku, gdzie wszystkich zgładzono. Wraz z likwidacją getta w Kutnie, zakończyły się losy kutnowskiej społeczności żydowskiej. Uległ zniszczeniu wielowiekowy dorobek kulturalny, żydowska dzielnica mieszkalna, cmentarz i synagoga z końca XVIII wieku. To co ocalało uległo rozproszeniu. Tylko nieliczni pochodzący stąd Żydzi przeżyli wojnę, a ocaleni, którzy powrócili do miasta, także wkrótce je opuścili. W latach powojennych zanikła pamięć o Żydach zamieszkujących nasze miasto, nie pamiętamy także o kulturze tworzonej przez kilkaset lat przez społeczność żydowską.
15 czerwca 2015 roku odbyły się obchody upamiętniające 75. rocznicę utworzenia przez Niemców w Kutnie, getta dla ludności żydowskiej.
Po wykładzie odbył się panel dyskusyjny pt. „Czy zwiększenie informacji i pogłębianie wiedzy Polaków ma wpływ na lepsze rozumienie Zagłady Żydów?” z udziałem dr Eleonory Bergman z Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, Joanny Podolskiej-Płockiej dyrektora Centrum Dialogu im. Marka Edelmana, Małgorzaty Grzanki z Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem, Zbigniewa Wdowiaka Zastępcy Prezydenta Miasta Kutno, dr Janusza Pawlaka – dyrektora Zespołu Szkół Nr 1 im. Stanisława Staszica w Kutnie. Moderatorem dyskusji był Piotr Pilch. Na widowni zasiedli mieszkańcy Kutna, studenci i młodzież z kutnowskich szkół. Usłyszeliśmy o Archiwum Ringelbluma; o cmentarzu żydowskim w Kutnie, który potrzebuje odrestaurowania; o potrzebie edukowania nie tylko dzieci i młodzieży; a także nauczycieli historii; o Muzeum Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem.
Po południu spacerowaliśmy śladami kutnowskich Żydów, a naszym przewodnikiem był Bartosz Serenda, który w sposób niezwykle interesujący pokazywał nam Kutno w przedwojennej żydowskiej odsłonie…
O godzinie 17.oo stanęliśmy pod murem getta, by uczcić pamięć o ponad 7000 Żydów – ofiarach Holokaustu. Głos zabrał Zastępca Prezydenta Miasta Kutno Zbigniew Wdowiak oraz dr Janusz Pawlak, który przedstawił zebranym ostatnią drogę kutnowskich Żydów. Ksiądz Dziekan Stanisław Pisarek wspólnie z zebranymi pomodlił się w intencji zamordowanych Żydów kutnowskich. Złożono wiązanki kwiatów przed tablicą pamiątkową, poświęconą kutnowskim Żydom zgładzonym tu w getcie oraz w obozie zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem.
Pod murem Getta, przy tablicy pamiątkowej, prezes TPZK Bożena Gajewska podziękowała wszystkim obecnym, za udział w obchodach, za to, że wspólnie oddaliśmy hołd mieszkańcom naszego miasta, którzy zostali zamordowani podczas okupacji hitlerowskiej. Podziękowała Stowarzyszeniu Żydowski Instytut Historyczny w Polsce i Prezydentowi Miasta Kutno, którzy współfinansowali projekt „Na krawędzi pamięci… rzecz o zagładzie kutnowskich Żydów”. Szczególne podziękowania skierowała pod adresem Kutnowskiego Domu Kultury naszego partnera w projekcie – za pomoc merytoryczną i wsparcie.
Późnym popołudniem mieszkańcy Kutna obejrzeli jedną część filmu dokumentalnego „Kutno” Agnieszki Arnold z 1995 roku. Film ten to pięcioodcinkowy serial, który bazuje na materiałach archiwalnych, nakręconych przez żołnierza gestapo, przedstawia zagładę kutnowskich Żydów. Kutno jest miastem, z którego pochodziła matka Agnieszki Arnold. Mieszkańcy obejrzeli jeden odcinek tego filmu. Jak stwierdza autorka filmu w rozmowie z Jakubem Janiszewskim, zamieszczonej w „Wysokich Obcasach” z dnia 08.06.2008 roku, w dokumencie nakręconym przez żołnierza gestapo nie ma manipulacji, bo ten gestapowiec filmował getto kutnowskich Żydów tak, jak się filmuje ogród zoologiczny, żadnej propagandowej tezy w tym nie było. Dalej mówi: „Z tym materiałem to się zresztą wiąże ciekawa historia. Ja to pierwszy raz zobaczyłam, przeglądając archiwalia do ‘Anoszim, noszim, we-taf’. To było opisane jako Miasteczko niemieckie i trwało wszystkiego siedem minut. Siedziałam wtedy w montażowni, poprosiłam Joasię Wojtulewicz, żeby mi to zwolniła na stole, i krzyknęłam w pewnym momencie do niej: ‘Stara! To jest Kutno!’. To był błysk, iluminacja. Odkrycie było w tym, że ten film przedstawiał Konstancję, starą cukrownię, gdzie zrobiono getto. Tam nie byłam nigdy. Owszem, babcia opowiadała mi dużo o Kutnie przedwojennym (…). Ale to by mi nie pomogło w rozszyfrowaniu tamtego materiału. Ja nie wiem, jak to się stało, że to odgadłam.”
Więcej na stronie: http://www.wysokieobcasy.pl/wysokieobcasy/1,96856,5281862,Grabarka_Rzeczypospolitej.html
CHÓR ŻYDOWSKI CLIL wystąpił dla kutnowskiej publiczności pod kierownictwem muzycznym Magdaleny Szymańskiej i Wojciecha Pławnera. Muzycy, którzy towarzyszyli chórowi jako akompaniament to: Dominik Domińczak – klarnet, Aleksander Stachowski – akordeon, Jakub Wójcik – kontrabas, Wojciech Pławner-skrzypce, Magdalena Szymańska –pianino. Mieszkańcy Kutna owacją na stojąco podziękowali chórowi za koncert. Te przejmujące, jakże piękne pieśni pozwoliły nam wyobrazić sobie niesamowitą rozpacz i ból, jakie towarzyszyły Żydom w Getcie. Poznaliśmy też pieśni tradycyjnie śpiewanych podczas szabatu, te dające nadzieję.
Chór Żydowski „Clil” (hebr. dźwięk, brzmienie) powstał w marcu 2003 roku z inicjatywy absolwentki Wydziału Wychowania Muzycznego Akademii Muzycznej w Łodzi – Agnieszki Najmałowskiej, która po pobycie w Izraelu postanowiła działać na rzecz odradzania się żydowskiej kultury muzycznej w Polsce. Chór „Clil” jest amatorskim chórem żydowskim. Kultywując żydowskie tradycje muzyczne, zapoznaje słuchaczy, a także chórzystów, z żydowskimi zwyczajami i świętami. Repertuar chóru obejmuje pieśni i piosenki w języku hebrajskim, jidysz (języku Żydów aszkenazyjskich) oraz ladino (języku Żydów sefardyjskich). Celem działalności chóru jest szerzenie tolerancji i otwartości wobec różnic rasowych, etnicznych, religijnych oraz przeciwdziałanie uprzedzeniom i stereotypom.
Od października 2004 r. chór ma formę stowarzyszenia, które działa równolegle w dwóch miastach – Warszawie i Łodzi i skupia około trzydziestu osób w różnym wieku, czerpiących radość ze wspólnego śpiewania. Grupy łódzka i warszawska zazwyczaj ćwiczą osobno, ale często koncertują razem. Do chóru przyjmowani są wszyscy, którzy chcą realizować cele statutowe Stowarzyszenia, bez względu na narodowość i wyznanie. Zasadą działalności chóru jest otwartość dla ludzi z różnych środowisk i o różnych poglądach. Od 2009 roku chór jest objęty patronatem przez Gminę Żydowską Warszawską. Chór „Clil” występuje samodzielnie oraz bierze udział w widowiskach artystycznych i uroczystościach związanych ze świętami żydowskimi, uczestniczy też w obchodach rocznicowych związanych z historią Holocaustu. Od momentu powstania „Clil” zaprezentował swój repertuar na ponad 100 koncertach i przedstawieniach. Chór stale bierze udział w koncertach skierowanych bezpośrednio do społeczności żydowskiej, a także występuje dla szerokiej publiczności. Prowadzi również działalność edukacyjną polegającą na organizowaniu koncertów tematycznych przybliżających święta żydowskie i ważne wydarzenia związane z historią Żydów.
W obchodach w dniu 15 czerwca 2015 roku uczestniczyli: przedstawiciele Żydowskiego Instytutu Historycznego, Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi, Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem,Tadeusz Woźniak – poseł na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, Ksiądz Dziekan Stanisław Pisarek z Parafii Św. Wawrzyńca, Bartosz Serenda -Wiceprzewodniczący Rady Powiatu,Zbigniew Wdowiak -Zastępca Prezydenta Miasta Kutna, członkowie Rady Miasta Kutno wraz z pocztem sztandarowym, członkowie Miejskiego Komitetu Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w Kutnie, Związek Kombatantów RP i byłych więźniów politycznych, Stowarzyszenie Polaków Poszkodowanych przez III Rzeszę, Związek Represjonowanych Żołnierzy – Górników, Związek Harcerstwa Polskiego Komenda Hufca Kutno, Mirosław Szałkowski – prezes Kutnowskich Zakładów Drobiarskich „EXDROB” S.A. – firmy będącej właścicielem „Konstancji”, delegacje kutnowskich gimnazjów oraz szkół średnich wraz z pocztami sztandarowymi.
Cieszy nas ogromnie, że zaszczycił nas swoją obecnością pan Robert Shapiro z Brooklyn College City University of New York – uczeń historyka Izaaka Trunka z Kutna.
Dziękujemy wszystkim mieszkańcom Kutna, żyjącym tu i teraz, którzy przybyli pod mury getta, by oddać cześć Żydom kutnowskim – mieszkańcom Kutna okresu II wojny światowej i okupacji, którzy zostali zamordowani przez Niemców.
Mieszkańcy Kutna mieli możliwość obejrzenia wystawy „Przybyli, odeszli… są: Żydzi polscy”, wypożyczonej z Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma w Warszawie. Wystawę można było oglądać w Kutnowskim Domu Kultury przy ul. Żółkiewskiego 4 od 7 do 28 czerwca 2015 roku. Wystawa pokazuje drogę Żydów do Polski, wielowiekowość i różnorodność dróg ich życia i działalności w Polsce (od średniowiecza po dzień dzisiejszy). Na szczególne podkreślenie zasługuje dorobek intelektualny żydowskich myślicieli i artystów mieszkających w Polsce, z którego korzystały i korzystają nie tylko kultura polska i światowa, ale i judaizm na całym świecie. Wystawa obrazuje także ostatni etap drogi życia Żydów polskich, czyli przeprowadzoną przez hitlerowskie Niemcy planową zagładę Żydów Europy w czasie drugiej wojny światowej. Końcowy akcent stanowią fotografie ilustrujące obecność Żydów w Polsce dnia dzisiejszego – obecność w pamięci i sztuce, oraz obecność w niewielkich, odradzających się ośrodkach życia żydowskiego.
W ramach projektu odbyły się 4 spacery śladami kutnowskich Żydów w dniach 15, 20, 21 czerwca i 31 sierpnia 2015 roku. Naszymi przewodnikami byli Bartosz Serenda i Stanisław Wojdecki, którzy w sposób niezwykle interesujący pokazywali nam Kutno w przedwojennej żydowskiej odsłonie i opowiadali o wspólnych dziejach Polaków i Żydów Kutnie. Spacery trwały prawie 3 godziny. Już w pierwszej połowie XV wieku Kutno zamieszkane było przez Żydów. Wyruszyliśmy spod Dworku Modrzewiowego, przeszliśmy obok willi Holcmana, by słuchając opowieści o ostatniej drodze ludności żydowskiej, dojść do cukrowni Konstancja. Jak usłyszeliśmy od Bartosza Serendy, Kutno zawsze leżało na pograniczu, czy był to okres zaborów, czy też czas wojny. Idąc ulicą Sienkiewicza słuchaliśmy informacji o Szalomie Aszu. Przechodząc przez przedwojenną bramę w jednej z kamienic przy ulicy Sienkiewicza podziwialiśmy kunszt wykonania wrót w bramie i dobrze zachowany przedwojenny podwórzec. Zwiedzaliśmy ulicę Królewską zapoznając się z układem kamienic i słuchając o życiu przedwojennych Żydów. To w tym miejscu zbiegają się trzy ulice poświęcone postaciom żydowskim tj. Aszowi, Perecowi i Zamenhofowi. Przy tej ulicy przed wojną funkcjonowała biblioteka żydowska, która zwierała 3500 woluminów, z tego 1500 po polsku. Na ulicy Szkolnej (dziś Kościuszki) funkcjonowały w przedwojennym Kutnie szkoły, m.in. żydowska oraz pensja pani Jelskiej. Przy ulicy Barlickiego przed II wojną światową stała piękna synagoga. Dziś w tym miejscu leży tu pamiątkowy kamień z informacją o tym fakcie. Ostatnim miejscem naszego spaceru był Kutnowski Dom Kultury, gdzie oglądaliśmy wystawę pt. „Przybyli, odeszli, są… Żydzi polscy”.
Zwiedzając z przewodnikiem nasze miasto, inaczej na nie zaczynamy patrzeć, dostrzegamy rzeczy, na które byśmy nie zwrócili uwagi i poznajemy na nowo jego historię.
W ramach projektu odbyły się 3 wyjazdy do Chełmna nad Nerem w dniach 17 czerwca, 11 lipca i 10 września 2015 roku. 17 czerwca 2015 roku, a więc dokładnie 25 lat od otwarcia muzeum w Chełmnie nad Nerem, które odbyło się 17 czerwca 1990 roku, kutnowska młodzież oprowadzana przez przewodników, zwiedzała były niemiecki Obóz Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem http://chelmno-muzeum.eu/pl/. To w tym obozie zostali zamordowani kutnowscy Żydzi. Młodzież złożyła pod tablicą upamiętniającą zagładę kutnowskich Żydów wiązankę biało-czerwonych kwiatów (tablica została ufundowana przez mieszkańców Kutna i uroczyście odsłonięta w 2006 roku). Jak dowiedzieliśmy się od naszego przewodnika Muzeum odwiedzane jest w 75% przez grupy międzynarodowe, grup z Polski jest tylko 25 %… Powoli Kulmhof – miejsce zagłady jest odzyskiwane z niepamięci. Chełmno nad Nerem leży tylko godzinę jazdy samochodem z Kutna, za miejscowością Koło. Warto wybrać się tam, by zobaczyć na własne oczy, jak przerażający los spotkał mieszkańców Kutna podczas okupacji niemieckiej.
Podczas pobytu, widzieliśmy film dokumentalny z czasów okupacji „Getto Konstancja” ukazujący codzienność getta kutnowskiego. Pracownicy Muzeum specjalnie dla nas przygotowali do obejrzenia film dokumentalny z czasów okupacji „Getto Konstancja” ukazujący codzienność getta kutnowskiego. To na podstawie tego filmu Agnieszka Arnold nakręciła swój film dokumentalny Kutno, który widzieliśmy 15 czerwca 2015 roku podczas obchodów rocznicy utworzenie przez Niemców getta.
Pokazano nam także wstrząsający czarno-biały polski fabularny film krótkometrażowy (trwa 9 minut) z 1961 roku „Ambulans” w reżyserii Janusza Morgensterna ze scenariuszem Tadeusza Łomnickiego i zdjęciami Jerzego Lipmana. Muzykę do filmu stworzył Krzysztof Komeda-Trzciński. Reżyser filmu otrzymał za tę produkcję I nagrodę na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w San Francisco (Stany Zjednoczone). W tym filmie nie pada ani jedno słowo… Film ten ma wydźwięk filozoficzny i metaforyczny. ilm rozpoczyna przemówienie Hitlera w Reichstagu o wyniszczeniu rasy żydowskiej. Chrapliwy głos Hitlera przechodzi w takty marsza “Heili-Heilo”. Obraz uciekających kwadratów betonowej szosy, zbrudzony zostaje nagle spalinami pędzącego ambulansu. Na ogromnym, pustym placu, okolonym drutami, grupka żydowskich dzieci oczekuje wraz z opiekunem na swą ostatnią podróż. Nasuwają się skojarzenia z postacią Janusza Korczaka. Stary człowiek dobrze wie, co ma nastąpić za chwilę, ale swą postawą chce dodać otuchy małym podopiecznym. Pozorna atmosfera zabawy ma już w sobie grozę śmierci. Uwagę wszystkich zwraca mały ptaszek, beztrosko skaczący po placu. I tu znajdujemy aluzję do niemieckiego powiedzenia – vogelfrei – wolny jak ptak. Ale dla ludzi za tą pozorną wolnością, kryją się druty kolczaste i uzbrojeni po zęby wartownicy. Tymczasem szykuje się do drogi ambulans. Żołnierze podłączają rurę wydechową ze spalinami do środka samochodu. Wchodzącym do wnętrza wozu dzieciom, towarzyszą liryczne tony popularnej piosenki żydowskiej – “Lata dziecinne, moje drogie lata dziecinne”. Gorzka ironia wobec ludzi, którym już w dzieciństwie odebrano prawo do życia. Drzwi Śmierci zatrzaskują się. Samochód z czerwonym krzyżem wyjeżdża przez bramę, wioząc w swym wnętrzu grupkę ludzi, z których wraz z obrotami kół ucieka życie. http://www.filmpolski.pl/fp/index.php?film=427565
11 lipca i 10 września 2015 roku zarówno dorośli mieszkańcy Kutna, jak i młodzież szkolna oraz harcerze zwiedzali były niemiecki Obóz Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem Jest to szczególne miejsce dla nas, Kutnian, bowiem to tu zostali zamordowani kutnowscy Żydzi. Złożyliśmy pod tablicą upamiętniającą zagładę kutnowskich Żydów wiązankę biało-czerwonych kwiatów i chwilą zadumy uczciliśmy pamięć o społeczności żydowskiej zamieszkującej Kutno. Podczas trzeciej wizyty mieszkańców Kutna w miejscu zagłady kutnowskich Żydów uczestniczyliśmy w uroczystościach upamiętniających pomordowanych Polaków, Żydów i Cyganów w niemieckim Obozie Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem. Uroczystą Mszę św. w intencji Pomordowanych w obozie i ofiar II wojny światowej odprawił Ordynariusz Diecezji Włocławskiej biskup Wiesław Mering. W uroczystościach uczestniczyła także oficjalna delegacja Miasta Kutna, która złożyła kwiaty pod pomnikiem ofiar.
W ramach zadania publicznego mieszkańcy miasta sprzątali teren cmentarza żydowskiego w Kutnie.
