Niemiecki Obóz Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem był ośrodkiem masowej, natychmiastowej zagłady Żydów w Kraju Warty (Warthegau). To w tym obozie zostali zamordowani kutnowscy Żydzi. Obóz został uruchomiony w grudniu 1941 r. Funkcjonował w dwóch okresach.
Pierwszy okres
Trwał od 8 grudnia 1941 r. (pierwszy transport) do 11 kwietnia 1943 r., kiedy komando opuściło teren obozu wysadzając krematoria, a wcześniej (7 kwietnia) pałac. Eksterminacji dokonywano w samochodach – mobilnych komorach gazowych, przy użyciu gazu spalinowego. Ciała ofiar wywożono do oddalonego o 4 km Lasu Rzuchowskiego. Tam grzebano zwłoki w mogiłach o długości od 60 do 230 m. W pierwszej kolejności wymordowano Żydów z okolicznych gett: Koła, Kowali Pańskich, Kłodawy, Izbicy Kujawskiej. Od stycznia 1942 r. zaczęto przywozić do Chełmna Romów z Łodzi, z tamtejszego, utworzonego jesienią 1941 r., obozu (Ziegeunerlager), a następnie Żydów z getta łódzkiego oraz Żydów z Niemiec, Czech, Austrii, których jesienią 1941 r. osiedlono w Łodzi. Latem 1942 r. wskutek rozkładania się ciał w grobach masowych i zagrożenia epidemiologicznego wstrzymano transporty. Rozpoczęto wydobywanie zwłok z grobów i palenie ich w polowych krematoriach. W marcu 1943 r. zapadła decyzja o likwidacji obozu.
Drugi okres
Trwał od wiosny-lata 1944 r. do 18 stycznia 1945 r. Eksterminacji dokonywano w obrębie Lasu Rzuchowskiego, gdzie zbudowano baraki i przystosowano teren do przyjmowania kolejnych transportów ofiar. W okresie od 23 czerwca do 14 lipca 1944 r. przybyło z Łodzi dziesięć transportów Żydów. Zamordowano wtedy 7 196 mieszkańców getta łódzkiego. Po tym czasie akcję eksterminacyjną przerwano. We wsi pozostałą część załogi Sonderkommando oraz grupa ostatnich, prawdopodobnie 47 więźniów żydowskich. Przetrzymywano ich w spichlerzu obok zburzonego pałacu. W nocy z 17 na 18 stycznia 1945 r. w czasie ewakuacji SS-mani dokonali ostatniej egzekucji. Ze spichlerza wyprowadzono więźniów piątkami mordując ich strzałami w tył głowy. Zdesperowani więźniowie, zamknięci w spichlerzu, podnieśli bunt, zabili dwóch oprawców. Wtedy spichlerz wraz z więźniami Niemcy podpalili.
Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem powstało w czerwcu 1990 r., jako oddział Muzeum Okręgowego w Koninie. Od lipca 2013 r. stanowi oddział zamiejscowy Muzeum Martyrologicznego w Żabikowie. Placówka jest Instytucją Kultury Samorządu Województwa Wielkopolskiego. Muzeum prowadzi działalność wystawienniczą, edukacyjną i naukową. http://chelmno-muzeum.eu/pl/
Misją Muzeum jest pielęgnowanie pamięci o miejscu pierwszego ośrodka natychmiastowej zagłady. Działa na rzecz edukacji historycznej o zagładzie ludności żydowskiej i romskiej podczas II wojny światowej w szczególności, poprzez upamiętnienie ofiar, ochronę obiektów i muzealiów oraz dokumentowanie dziejów obozu.
18 grudnia br. w Muzeum w Chełmnie otwarto stałą wystawę historyczną „To są ostatnie dni naszego życia, dajemy więc znać o sobie”. Kulmhof – początek Zagłady. Tytuł wystawy nawiązuje do słów zawartych w wiadomości sporządzonej w kwietniu 1943 r. przez 12 żydowskich rzemieślników przetrzymywanych na terenie ośrodka zagłady Kulmhof. Wystawa jest próbą monograficznego przedstawienia dziejów obozu śmierci Kulmhof, ze wskazaniem na jego wyjątkowość w odniesieniu do polityki realizowanej względem Żydów na ziemiach okupowanej Polski. Szczególną rolę odgrywają tutaj relacje i świadectwa ofiar, przede wszystkim żydowskich więźniów zmuszanych do pracy na terenie obozu, a także innych naocznych świadków, również nazistowskich oprawców. Wyjątkowa jest również rola prezentowanych artefaktów – świadectw ziemi, pozyskanych w trakcie wieloletnich badań archeologicznych. To zarówno drobne osobiste przedmioty, które w ostatnią drogę zabrały ze sobą ofiary, jak i te, które odsyłają bezpośrednio do sprawców zbrodni. Kuratorem wystawy i autorem scenariusza jest Andrzej Grzegorczyk.
Na monumencie upamiętniającym prawie 200.000 ofiar Zagłady w Lesie Rzuchowskim umieszczony jest, z daleka widoczny, napis PAMIĘTAMY.
My, mieszkańcy Kutna i Ziemi Kutnowskiej pamiętamy…
Mieszkańcy Kutna (w tym młodzież) uczestniczą w wyjazdach edukacyjnych organizowanych przez TPZK do byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem. Jest to szczególne miejsce dla nas, Kutnian, bowiem to tu zostało zamordowanych prawie osiem tysięcy Żydów − mieszkańców Kutna. Mieszkańcy Kutna składają pod tablicą upamiętniającą zagładę kutnowskich Żydów kwiaty i chwilą zadumy czczą pamięć o społeczności żydowskiej zamieszkującej Kutno przed II wojną światową.
We wrześniu każdego roku mieszkańcy Kutna uczestniczą także w uroczystościach upamiętniających pomordowanych Polaków, Żydów i Cyganów w niemieckim Obozie Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem. W uroczystościach uczestniczą przedstawiciele wielu wyznań, religii oraz narodowości. Wyjazdy edukacyjne do Chełmna nad Nerem są dofinansowane z budżetu Prezydenta Miasta Kutno.
Kulmhof − miejsce odzyskiwane z niepamięci…
Chełmno nad Nerem leży tylko godzinę jazdy samochodem z Kutna, za miejscowością Koło. Warto wybrać się tam, by zobaczyć na własne oczy, jak przerażający los spotkał mieszkańców Kutna podczas okupacji niemieckiej.
