Szalom Asz w przedmowie do „Miasteczka” w roku 1925 napisał:
„Pochodzę z żydowskiego miasteczka i ono właśnie towarzyszy mi przez cały czas w mojej twórczości. Dokądkolwiek bym się nie udał podczas mojej wędrówki, do wielkich miast starego i nowego świata, wszędzie rozbłyskują dla mnie niczym zaczarowane ognie, niczym wizje, spadziste dachy niskich domków w miasteczkach, gdzie mieszkają ubóstwo, cnota i żydowska pobożność. W promieniach zachodzącego słońca, w ciszy wieczornego nieba, jawi się przede mną skromna, wdzięczna, otulona warkoczykami główka żydowskiej dziewczyny, przeniknięte pobożnością oczy żydowskiej matki, bogobojność i wiara promieniująca z twarzy pobożnych Żydów. Oto perły miasteczka – głęboka pobożność jego ludu, jego prawdziwe człowieczeństwo w ubóstwie, wznoszące tych ludzi ku wyższym. Piękniejszym światom. Właśnie ich poszukiwałem na drodze mojego życia, wszędzie je napotykając, czy to w jasnych, ciepłych izbach oświetlonych płomieniem szabasowych świec, czy na zimnych, błotnistych podwórkach, w opuszczeniu i samotności, nad swojskimi strumykami i w portach wielkich mórz.
Nie należy się temu dziwić. Miasteczko to nasza ziemia, z której wszyscy wyrastamy, choć byśmy z całych sił próbowali się z niej wyrwać, nie uda nam się tego dokonać. Jak drzewa czerpiemy z niej soki żywotne – nawet, gdy dzieli nas od niej tysiące mil, nawet zza morza. Wszyscy ludzie są przecież dziećmi tej ziemi, zaś dla Żyda jest nią żydowskie miasteczko, to w nim tkwią nasze korzenie”.
Szalom Asz zmarł 10 lipca 1957 roku w Londynie. Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Kutnowskiej dla upamiętnienia wybitnego pisarza, urodzonego w Kutnie wybiło w Mennicy Państwowej w Warszawie medal okolicznościowy.
A oto opis medalu:
- głowa poety trzy czwarte w lewo. W otoku napis SZALOM ASZ 1880-1957 PAMIĘCI WIELKIEGO PISARZA – KUTNO – MIASTO RODZINNE
- napisy hebrajskie i napis polski WISŁA/MÓWI/DO MNIE/ Po żydowsku. Niżej znak TPZK.
Sygnowany na awersie – spleciony monogram KJ (Krystian Jarnuszkiewicz).
Æ 70 mm, tombak srebrzony i oksydowany – 600szt., patynowany 600szt.
Emitent: Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Kutnowskiej. Inicjatywa: TPZK.
Grażyna Baranowska w artykule pt. „Twórczość Szaloma Asza – próba spojrzenia” (Kutnowskie Zeszyty Regionalne z 2006 roku) tak pisała o Szalomie Aszu:
Od chwili debiutu, w ciągu sześćdziesięciu lat nieprzerwanej pracy twórczej, nie było roku, w którym nie ukazałaby się nowa książka Szaloma Asza. Był pisarzem na wskroś żydowskim, jednocześnie humanistą dostrzegającym w człowieku istotę uniwersalną. Nierozerwalnie związany z narodem żydowskim, przepojony jego obyczajowością, zwyczajami, przesiąknięty heroicznym etosem, poszukiwał jednak na swój sposób związków z człowiekiem w najszerszym rozumieniu tego słowa. Cała jego twórczość świadczy o tym, że pragnął pojednania wszystkich narodów. Był najbardziej kontrowersyjnym pisarzem żydowskim, a większość jego dzieł wzbudzała polemiki, spory, a nawet zaciekłe kłótnie. Dla jednych – zagorzałym nacjonalistą i mistykiem, dla innych – szczególnie w ostatnich latach życia – odstępcą i renegatem nawołującym Żydów do przejścia na chrześcijaństwo. Dziwakiem ogarniętym obsesją pojednania judaizmu z chrześcijaństwem.
Opinie o Szalomie Aszu i jego twórczości były za jego życia tak spolaryzowane, że trudno dzisiaj będzie dokonać bilansu wszystkich tych ocen, tym bardziej, że najważniejsze dokumenty obrazujące jego karierę w całej złożoności i jego wybitną pozycję w sercach Żydów, są w Polsce niedostępne. Pieczołowicie gromadzone i systematyzowane przez jego matkę i żonę wszelkie artykuły prasowe, jakie o nim napisano w różnych językach, wywiady, recenzje, pocztówki, fotografie, korespondencja (m.in. z Albertem Einsteinem i Markiem Chagallem) są w posiadaniu rodziny. Część materiałów znajduje się też w archiwach w Yale i w Bat-Yam.
Szalom Asz był niewątpliwie postacią niejednoznaczną. W młodości odrzucił karierę rabina, ale nigdy nie ustawał w poszukiwaniu wiary, i będąc człowiekiem głęboko religijnym, wykazywał jednocześnie nieufność wobec niektórych nakazów swej religii. Był kosmopolitą, który nigdy nie zapominał – tak w życiu, jak i w twórczości – o miejscu swego pochodzenia; bon vivantem z dumą napawającym się swoim wielkim powodzeniem, a równocześnie pełnym pokory wobec ludzi, którym cokolwiek zawdzięczał. Angażując się w sprawy polityczne, nigdy nie był związany na stałe z żadnym ruchem politycznym ani partią. Z jednej strony namiętny Żyd, z drugiej – głosiciel idei równości i pojednania wszystkich ludzi poprzez bogów. Pisarz wielkiej odwagi, przeświadczony o swojej misji wobec własnego narodu, jednocześnie ofiara napaści i odrzucenia, uznany za zdrajcę. Dla jednych samolubny, kapryśny, porywczy, dla innych – hojny, tolerancyjny, umiejący wybaczać.
Twardo stąpał po ziemi, ale romantyczna część jego duszy kazała mu wciąż i wszędzie szukać tego, co wzniosłe, piękne i szlachetne w człowieku.
Był jednym z największych pisarzy żydowskich, najbardziej znanym i uznanym przez nieżydowskie środowiska literackie całego niemal świata, o którym jednak świat zapomniał, skazując go na istnienie na obrzeżach literatury.
Szalom Asz opuścił swoje rodzinne miasteczko pod koniec XIX wieku, natomiast ludzką pamięć na ponad pół wieku XX. Postać wielkiego pisarza i humanisty oraz jego twórczość wydobywane są z mroków zapomnienia nieśmiało i niespiesznie. Czyżby poszukiwanie zbliżenia ze światem chrześcijańskim oraz głoszona przez niego teza, że skoro ludzi dzielą ich bogowie, należy poprzez bogów szukać pojednania – są dziś niewiele popularniejsze, niż za jego życia? Należy mieć nadzieję, że nie.
Asz tworzył wyłącznie w jidysz, a ponieważ był obywatelem świata, jego dzieła tłumaczono na języki zachodnie, co miało związek z aktualnym miejscem zamieszkania autora. Polskich przekładów jest niewiele, a tłumaczenie ich na język polski z przekładów już istniejących, to wielkie wyzwanie dla potencjalnych tłumaczy. Fakt, że na przełomie wieków XX i XXI pojawiły się, po raz pierwszy po drugiej wojnie światowej, polskie tłumaczenia niektórych jego dzieł, należy zawdzięczać głównie pracom badawczym nad literaturą jidysz, prowadzonym głównie na uniwersytetach wrocławskim i lubelskim.
