W nocy z 22 na 23 stycznia 1863 roku w Królestwie Polskim wybuchło powstanie styczniowe. W tym czasie pierwszą walkę na terenie obecnego powiatu kutnowskiego stoczył w Żychlinie pięćsetosobowy oddział powstańczy. Na jeden dzień opanowano miasto, które następnie odbiły wojska rosyjskie. Na terenie miasta Kutna do wystąpienia zbrojnego, przygotowywanego przez inż. arch. Józefa Żeglińskiego, powstańczego naczelnika powiatu, nie doszło ani z 22 na 23 stycznia, ani później. W pierwszym przypadku przywódca Żegliński nie otrzymał rozkazu Rządu Tymczasowego o terminie wybuchu powstania. W następnych terminach powstanie nie wybuchło, bo uniemożliwiła je mobilizacja sił rosyjskich w mieście.
Ważnym politycznym epizodem powstania było przybycie do Kutna w nocy z 22 na 23 stycznia, zakonspirowanego powstańczego Rządu Tymczasowego, który opuścił Warszawę i koleją udał się do naszego miasta. Członkowie rządu: Oskar Awejde, ks. Karol Mikoszowski, Józef Kajetan Janowski i Jan Maykowski oraz asysta do specjalnych pouczeń w osobach: Juliusz i Eugeniusz Kesslerowie przebywali w Kutnie pięć dni, od 23 do 27 stycznia 1863 roku. Rząd miał się ujawnić po zdobyciu Płocka, a że do tego nie doszło i walki się przedłużyły, a sytuacja w Kutnie była bardzo niebezpieczna, cały skład osobowy Rządu Tymczasowego wyjechał z miasta. Zaskoczenie wojsk rosyjskich nie powiodło się, doszło do pierwszych niepowodzeń i klęsk. W powiecie gostynińskim, w skład którego wchodził powiat orłowski i miasto Kutno (siedziba władz powiatu) szczególne przygnębienie wywołała klęska oddziałów powstańczych w Płockiem, dowodzonych przez gen. Zygmunta Padlewskiego (1836-1863), który ujęty natychmiast został stracony przez Rosjan. Inne oddziały przyniosły również mniejsze lub większe porażki.
Powstańcy na terenie powiatu kutnowskiego, nie bacząc na niepowodzenia i pierwsze klęski, walczyli nadal. W początkach 1863 roku w Krośniewicach, „odbito zatrzymanych powstańców, 1 lipca 1863 roku, pod Kutnem, rozbito grupę Kozaków, 29 sierpnia tego roku, oddział dowodzony przez por. Konstantego Sokołowskiego rozbił, pod wsią Imielno, konwój transportujący kontrybucję w wysokości 2.720 złp, ściągniętą od mieszkańców Krośniewic, a zdobyte pieniądze przekazał na cele powstania. W aktach generała – policmajstra Królestwa Polskiego, znajduje się wykaz ujętych i sądzonych za udział w powstaniu na terenie powiatu gostynińskiego (z siedzibą w Kutnie). W walce zbrojnej uczestniczyły 182 osoby, w tym 101 chłopów i robotników z licznych cukrowni (istniejących przy dworach), 18 osób szlachty – ziemian i oficjalistów dworskich oraz 63 mieszczan. Ustalenie liczby mieszkańców Kutna biorących udział w walkach zbrojnych jest niemożliwe, można jedynie ustalić, że było ich wielu. Władze ujęły i osądziły 29 ludzi, ale wielu zginęło, wielu udało się za granicę i ukrywało. Na karę śmierci z terenu obecnego powiatu kutnowskiego prawdopodobnie skazano 7 osób, w tym po wydarzeniach w Żychlinie: Stanisława Tańskiego, burmistrza Żychlina; Ludwika Stankiewicza; Józefa Tomaszewskiego; Andrzeja Studzińskiego; Bonawenturę Majewskiego, zarządcę majątku Śleszyn; z miasta Kutna – inż. arch. Powiatu Józefa Żeglińskiego, powstańczego naczelnika miasta; z Krośniewic – Kopę (później zamieniona na 20 lat katorgi). Z dokumentów wynika, że 22 skazano na katorżnicze roboty (od 3 do 12 lat).
Przytoczone informacje zawarte są w Kutnowskich Zeszytach Regionalnych Tom IX – artykuł dr Eugeniusza Walczaka pt. „Powstańcy 1863-1864 roku w poezji i pieśni”.
Fotografia przedstawia obraz Artura Grottgera „Kucie kos” z cyklu Polonia. Źródło: Wikimedia Commons
