Rodzaj zabytku: Pałac Saski
Datowanie: 1750 r.
Numer rejestru zabytków i data wpisu: 399-III-3 z 24.03.1947 oraz 17 z 11.07.1967
Zastosowanie: Muzeum Pałac Saski – wkrótce
Zespół architektoniczno-parkowy:
Twórcą projektu pałacu, a także jego budowniczym był Johan Martin Walter. Pałac założony został na planie prostokąta z dwoma krótkimi skrzydłami bocznymi. Posiadał dwie, nie zachowane do naszych czasów, oficyny, które zamykały prostokątny dziedziniec, a do którego od północy przylegał ogród owocowo-warzywny. Pozostałością po tym założeniu jest widoczna do dziś tzw. „Działka Królewska” ograniczona ulicami Narutowicza, 29 Listopada i Placem Piłsudskiego. Budynek wzniesiony został w odsłoniętej konstrukcji ryglowo-szachulcowej. Nad dachem środkowej części korpusu głównego, wyróżnionej ryzalitem, znajdował się drewniany ażurowy cokół, który kiedyś zwieńczony był koroną królewską
Historia:
Pałac pochodzi z czasów, kiedy Polska połączona była z Saksonią unią personalną, a August II, a następnie jego syn August III, sprawowali władzę jednocześnie w Warszawie i w Dreźnie. W związku z tym należało zorganizować w miarę szybki i wygodny przejazd między dwiema stolicami.
Pierwotna południowa trasa, którą król podróżował wraz z dworem, zw. „Wrocławską Trasą Pocztową”, wiodła przez Wrocław, Boguszyce, Wartę, Sokolniki, Dąbrowę, Widawę, Piotrów Trybunalski, Ujazd i Rawę. W 1750 r. wytyczono nową trasę przez Sochaczew, Kutno, Kleczew, Poznań i Kargową. Zmiana trasy wiązała się najprawdopodobniej z zajęciem Śląska przez Prusy. Poza tym droga północna była krótsza niż stara trasa i położony był na niej zamek w Pförten, w którym mieszkał chętnie goszczący króla minister Heinrich von Brűhl. Nowa trasa wymagała zorganizowania na odcinku pomiędzy Warszawą a Poznaniem dwóch miejsc noclegowych. Nowe pałace podróżne pobudowano w Kutnie i Kleczewie, dokończono odbudowę pałacu w Kargowej, a w Poznaniu udostępniono królowi pałac biskupi. August III nową trasę przebywał prawdopodobnie co pół roku do końca swego panowania, czyli do 4 października 1763 r.
W styczniu 1750 r. podpisano kontrakt z Józefem hrabią Pacem, reprezentantem ówczesnego właściciela miasta, na wydzierżawienie gruntów pod budowę pałacyku pocztowego za roczną opłatę w wysokości 100 rubli rocznie.
Po śmierci króla pałac przeszedł na własność ówczesnego dziedzica Kutna, Andrzeja Zamojskiego. W 1775 r., wraz z całymi dobrami kutnowskimi odkupił go Stanisław Kostka Gadomski. Kolejni właściciele dokonali licznych przebudów pałacu, przez co zatracił on swój charakter zajazdu i przekształcił się w stale zamieszkałą posiadłość miejską. Boczne skrzydła pozbawione zostały korytarzy od strony dziedzińca, wprowadzono dwutraktowy układ pomieszczeń. Przedłużone zostało także skrzydło zachodnie. Ściany zewnętrzne doczekały się ocieplenia szalunkiem, a stropy podbicia sufitowymi deskami. W okresie Księstwa Warszawskiego skrzydło wschodnie powiększone zostało o murowaną przybudówkę z dwiema sklepionymi izbami oraz sienią. Wiązało się to prawdopodobnie z umieszczeniem w pałacu siedziby podprefekta orłowskiego. Wtedy także, 11 grudnia 1812 r., w pałacu w trakcie ucieczki z Rosji, zatrzymał się cesarz Napoleon wraz ze swym dworem.
Ostatni dziedzic Kutna, Witold Mniewski, w roku 1866 sprzedał budynek cukiernikowi Antoniemu Hardemu. Od tego czasu pałac wielokrotnie zmieniał właścicieli, na czym ucierpiały wnętrza przerabiane na mieszkania, sklepy czy warsztaty, co bez nadzoru konserwatorskiego doprowadziło pałac do stanu ruiny. W czasie II wojny światowej w zachodnim skrzydle swoją siedzibę ulokowała żandarmeria. Stajnia w podwórzu przebudowana została na cele więzienne.
Pożar w styczniu 2003 r. zniszczył więźbę dachową nad korpusem głównym i skrzydłem zachodnim pałacu oraz poważnie nadwyrężył stolarkę ścienną
